Anılarla Köy Enstitüleri...

Çağdaş Türk Dili dergisinin Nisan 2020 sayısında, Köy Enstitüleri ile ilgili yayınlanmış, o dönemi bize çok güzel anlatan bir derlemeyi ve öykücükleri sizlerle paylaşmak istiyorum... Buyurun Köy Enstitülerini bir de böyle hatırlayalım... 

"Bir bildiği vardır

Öğrenci Ali Yılmaz, tarım öğretmenlerinin en yakın yardımcısı…  At sırtında çalışma alanlarını dolaştıktan sonra ahıra uğruyor. Bir süre sonra kız öğrenciler kümebaşı Türkân Gönenç’le birlikte inekleri sağmak için geliyorlar. O gün 23 Nisan (1941), bayramlık giysilerini giymişler. 
 Ali Yılmaz: “Bu giysiler içinde süt sağılmaz. İnekler alıştıkları giysileri, her gün görmeye alıştıkları insanı, o insanın kokusunu ister. Değilse, huysuzlaşır, hırçınlaşır. Sağım rahat olmaz, tehlikesi bile olabilir. Huysuzlaşan inek tekme atabilir, süsebilir, sağılan sütü dökebilir. Onun için gidin, her zaman sağıma geldiğiniz giysilerle gelin, gecikmeden…”
Yatakhane 1 kilometre uzakta. Git, gel, gidip yeniden giyin, zor. Öğrenciler itiraz ediyor. Öğretmen de öğrencilerden yana olunca ufak bir tartışma yaşansa da sonra kabul ediyorlar, anlaşıyorlar.
Sağımcılar üstlerini değiştirmek için geri döndüklerinde müdürle karşılaşıyorlar. Müdür soruyor,
“Günaydın arkadaşlar! Nereye, hani süt?”
Onlar da Ali Yılmaz’ın söylediklerini aktarıyorlar. Müdür,
“Bir bildiği vardır, demek ki doğru olanı bu. Hadi, gecikmeyin. Kolay gelsin!” (Yılmaz, 1993: 42-43)

Öğrencimiz anlaşmışsa mesele yok, elbette vereceksin tuğlaları

Hamidiye’de, Mahmudiye’de binaların tuğlalarını öğrenciler yapıyor. Bir gün ocakta tuğla bitmiş, tuğla taşıyıcılar bunu bina yapımında çalışan Ali Yılmaz’a söylüyorlar. Tuğla bittiyse, iş de bitti demek. Tuğla yapımı kolay iş değil, zaman ister, ama bina yapımı duramaz. Ali Yılmaz, bir koşu, Seydisuyu kıyısındaki Sabri Usta’nın tuğla ocağına gidiyor, ondan 5 bin (5000) tuğla istiyor. Fiyatta da anlaşıyorlar, bin tanesi on lira…
 Ama Sabri Usta bir öğrenciye nasıl güvensin, doğru müdüre gidiyor,
“Ali adında bir çocuk geldi, benimle pazarlık yaptı, bini 10 liradan, vereyim mi?”
“Pazarlık yapıp anlaşmışsınız, elbette vereceksin… Ali’nin 5 bin tuğlayı teslim aldığına ilişkin imzalı yazıyı getir, paranı alırsın.” (Yılmaz. 1993: 44)

Azık torbasında Antigone

İsmet İnönü, Savaştepe Köy Enstitüsü’nde yanındakilerle gezinirken, boz giysili kümes nöbetçisi bir öğrenciyi (Hatice Kolukısa) görünce merak edip azık torbasını açtırıyor. Torbadan peynir, ekmek ve Sofokles’in Antigone’si çıkıyor.  İnönü, yanındaki 2. Ordu Komutanı Abdurrahman Nafiz Gürman’a “Paşam, bu klasikler yeni çıktı. Bak, benim çocuklarım Antigone’yi okuyor. Bir gün köylü, kentli, erler, paşalar da böyle bir kitabı kumanyasına katarsa Türkiye işte o gün kurtulur” diyor. (Aktan, 2014: 56-57 Cimi, 2001:163)

Enstitü öğrencileri okuyordu

İlhan Başgöz (2017: 158) anlatıyor: “(…) Biz, Dil-Tarihi’in solcu gençleri, bir gün Hasanoğlan Köy Enstitüsü’nü ziyarete karar verdik. 1946 yılı olacak. (…) O yıl Niyazi Berkes, Harold Lasky’den Sosyalizm adlı küçük bir kitap tercüme etmişti. Lasky, İngiliz İşçi Partisi’nin önde gelen teorisyenlerinden biri olduğu için kitap Türkiye’de yasaklanmamıştı. Bizler de kitabı heyecanla okumuştuk. Köy Enstitüsüne gidince elbet gösteriş yapacaktık. Kitabı cebimize koyduk, trene atladık, ver elini Hasanoğlan… Enstitüde herhalde bir bayram günüydü. Açık bir alanda kendilerinin çaldığı mandolinlerin eşliğinde öğrencilerin halay çekişini hayranlıkla seyrettik. Rus yazar Çehov’un Vişne Bahçesi oyununu öğrenciler sahneye koymuştu, kendileri oynuyorlardı. Bu derece başarılı oyuncuları bir konservatuvarda görmemiştik. Bir kafeteryada oturduk, sohbet ettik. Şişine şişine cebimizdeki Sosyalizm kitabını çıkarıp gösterdik. Acaba görmüşler miydi? Bizi şaşırtan bir şey oldu. Öğrenciler kitabı sadece okumamışlar, sınıfta tartışmasını da yapmışlardı. İyice bozulmuştuk. Enstitü öğrencileri okuyordu (…).”                        

İnsan kazanmak zor, insan yitirmek kolaydır

M. Rauf İnan (1984: 40-41) anlatıyor: “Bir ara enstitünün Hamidiye bölümünde, öğrencilerin eşyasında yitikler başladı. İlk cumartesi toplantısında bu durum yeğin yakınma konusu oldu. Çözüm arandı, tek kişi kalmamacasına bütün öğrencilerin isteğiyle ve oy birliğiyle yatakhanelerde eşyalarının aranması kararlaştırıldı.
Müdür Yardımcısı Tahir Erdem’le Tarımbaşı Mustafa Şölen bu işi üstlenmişlerdi; ancak önceden kalem kalem saptanmış bu yitikleri ikisinden hangisi bulursa kimin eşyası arasında çıktığını öbürüne bildirmeyecekti. 
Aramada Sayın Erdem yitiklerin (…) hangi öğrencinin eşyası arasında bulduğunu yalnız müdüre bildirmişti.
Hafta sonu toplantısında kimi öğrenciler bu yitikleri almış olanın cezalandırılmasını; kimisi enstitüden kovulmasını, birkaçı da adının açıklanmasını önermiş, buna karşı çıkanlar da cezanın bir önleyici, caydırıcı etkisi olmadığını, binlerce yıldan beri hiçbir olumlu sonuç sağlanamadığını, enstitünün bir eğitim kurumu olduğunu, öğretmen yetiştirdiğini, bunun için bu sorunu eğitim görüşü ve tutumuyla karşılamak gerektiğini savunmuşlardır. Bu düşün onay gördü.
Yitiklerin eşyası arasında bulunan öğrenci, sonradan ileri öğrenimini de yapmış, uzun yıllar müfettiş olarak çalışmış, en küçük bir yanlış davranışı olmamıştır.”     
     
Dayak mı, asla!

İsmail Hakkı Tonguç’a bir veli çocuğunun dövüldüğünü söyler, yakınır.   Daha önce öğrencilerin dövülmeyeceğine ilişkin genelge (13.12.1943) gönderen, bu genelgenin öğretmen ve öğrencilere üç kez okunmasını isteyen Tonguç için işin daha da acı olan yanı, yakınılan öğretmen, öğrencisi Osman Yalçın’dır. Tonguç hemen Pamukpınar (Yıldızeli) Müdürü Şinasi Tamer’e mektup (02.01. 1946) yazar.
1. Osman Yalçın, bütün öğrencilerin karşısında dövdüğü çocuktan özür dileyecek.
2. Bir daha dövmeyeceğine ilişkin namus sözü verecek.
3. Bunların yapıldığını belgeleyen bir tutanak tutulacak, Osman Yalçın da imzalayacak,
bu tutanak kendisine gönderilecek.
4. Osman Yalçın özür dilemezse, çekilme (istifa) dilekçesini yazıp gönderecek.
 Ama sonradan bunun bir yalan, düzmece olduğu, Osman Yalçın’ın öğrenciyi dövmediği anlaşılır. Bu kez Tonguç bir mektup (22.01.1946) daha yazar:”(…)Benim size yazdığım mektupta geçen hüküm çok sertti. Bunun içinden nasıl çıkacağınızı düşünerek mütemadiyen üzülüyordum. Keşke şikâyetçinin iddiası doğru çıkmasa da bizimkiler suçlu olmaktan kurtulsalar diyordum.  (…) Geçmiş on beş yirmi gün içinde sizi belki kendimden çok üzdüğüm için kusura bakmamanızı rica ediyorum. (…) Senin ve Osman’ın gözlerinden çok çok öperim.” (Tonguç, 1999: 164-165, 172-173)
      
Bir daha vurursanız ben de vururum
         
Öğrenci (H. Hüseyin Yılmaz) tavlada nöbetçi, üstelik bütün gece bir ineğin doğumuna yardımcı olmuş, uykusuz… Dersten sonra dere kıyısındaki bir ağacın gölgesinde uykuya dalmış. Oradan geçen bir öğretmen öğrenciyi bağırarak uyandırıyor.
     -Neden kalkıp selamlamadın, ben öğretmen değil miyim?
     -Uyuyordum, sizi görmedim.
     -Yalan söylüyorsun. Gördün, uyuyor numarası yaptın.
     -Ben yalan söylemem.
     -Ben mi söylerim?
     -Onu bilmem…
Öğretmen bir tokat atmış, öğrenci de “Bir daha vurursanız ben de vururum” demiş. Öğretmen” Küstah! Bana gözdağı mı veriyorsun…” diyerek bir tokat daha atmış, öğrenci de ona tokatı yapıştırmış, hem de kaç tane… 
Öğretmen yüzü gözü mosmor müdüre (M. Rauf İnan) gidiyor, “Bu öğrenciyi okuldan uzaklaştırmazsanız, ben de çeker giderim” diyor. Müdür öğrenciyi de dinledikten sonra öğretmene şunları söylüyor: “ Beni müdür gibi değil, bir ağabey gibi dinle. Çok gençsin, onurun var. Ama aynısından bu çocuklarda da var. Yarın onlar bizim meslektaşımız olacak. Kusurları olabilir, onları eğitim yoluyla düzelteceğiz. Dövmek bunu sağlamaz, daha ters sonuçlar verir.” (İnan, 1988: 25-26)    

Biz amele değiliz, öğretmeniz, iş üretiyoruz 

Yıl 1947, haziran ayı… Osman Bolulu Akpınar Köy Enstitüsü’nü bitirmiş, ama ayrılmamış,  yarım kalmasın diye yapı işinde çalışmayı sürdürüyor. O arada bir küme insan geliyor, en öndeki Bakan Reşat Şemsettin Sirer,
     “Kolay gelsin!”
      “Sağ ol!”
     “Sizi yakında amelelikten kurtaracağız.”
     Bolulu karşılık veriyor,
     “Biz amele değiliz, öğretmeniz, iş üretiyoruz.”
     Bakan uzaklaşırken söyleniyor,
     “İblis, sen dersini almışsın. Özellikle senin gibileri adam edeceğiz.”
 Müdür, Bolulu’ya sesleniyor “İn evladım”. Bolulu kötü bir şey olacağını sanıyor, inmiyor. Müdür gene seslenince inip müdürün yanına geliyor. Müdür, gözleri yaşlı, “Sağ ol evladım, sağ ol!” diyerek Bolulu’nun alnından öpüyor, gözyaşlarını silerken konukları uğurlamak için seğirtiyor. (Makal, 1993: 12)

İki yular, biri sana biri bana

Osman Bolulu, komşu köyden birinin şikâyet dilekçesini yazıyor, köylü bu dilekçeyi kaymakama sunuyor. Her zaman köylülerin yardımına koşan Bolulu böyle çok dilekçe yazmış, kaymakam onun yazısını tanıyor artık. Dilekçeyi okuyunca,
     “Şu Yerkozlu köyünün öğretmeni eşekoğlu eşek mi yazdı bu dilekçeyi, o mikrop her taşın altından çıkıyor” diyor.
     Köylü, kaymakamın söylediklerini, o gün kasabada olan Osman Bolulu’ya iletiyor. Bolulu hemen pazara gidip iki yular alıyor, biri sıpa, biri eşek yuları. Gidiyor kaymakama, kendini tanıtıyor.
     “Siz bu ilçenin başısınız. Devleti temsil ediyorsunuz. Bizim büyüğümsünüz.
     “Otur hele hoca, bir derdin mi var?”
     “Var ya kaymakam bey…”
     “Neymiş, anlat bakalım.”
     “İki yular aldım kaymakam bey, biri küçük başlar için, biri de büyük başlar için…”
     “Bana ne senin yularından be!”
     “Yok efendim, biri zat-ı âliniz için.”
      Kaymakam yanındaki hükümet tabibine dönüyor,
     “Hemen bir rapor yaz, bu zıpırı tımarhaneye sevk edelim.”
     “Kaymakam bey, siz benim için ‘eşekoğlu eşek’ dediniz mi, demediniz mi?”
     “Derim, elbette derim, iş karıştırıyorsun.”
     “Ben devletin öğretmeni değil miyim, sizin gibi kamu işi yapmıyor muyum?”
     “Devlet memuru olsan ne olacak?”
     “Devletin öğretmeni eşekse, başı olan kaymakam daha büyüğüdür. (…)
O arada-nasıl ettilerse-Osman Bolulu’nun ilkokul öğretmeni olan ‘maarif memuru’nu  (Şimdiki ilçe milli eğitim müdürü) araya sokuyorlar, iş tatlıya bağlanıyor. Bolulu’yu zorla yemeğe götürüyorlar. Ama o gene ‘kötü adam’ oluyor, kendi payına düşen parayı ödüyor.  (Mahmut Makal, Cumhuriyet, 21.04.1990 – 1993: 12)

Kaynakça

Aktan, M. Asaf (2014) “Fakir Baykurt’la Akçay’da Bir Akşam” İzmir: Yeniden İmece dergisi Temmuz2014 Sayı:42 (56-57)

Başaran, Mehmet (2003) Özgürleşme Eylemi Köy Enstitüleri 3. Baskı İstanbul: Cumhuriyet Kitapları

Başgöz, İlhan (2017) Gemerek Nire Bloomington Nire İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yay. 

Cimi, Mehmet (2001) Tonguç Baba Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı

Ekmekçi, Mustafa (1987) “Müdürden Öğretmene Ders” Cumhuriyet, 20.04.1987

Erdost, Muzaffer İlhan (1987)”Demokratikleşme Açısından Köy Enstitüleri” Ankara: abece dergisi Nisan 1987 Sayı: 13 (6-10)

İnan, M. Rauf (1984) “Köy Enstitülerinde Demokratik Eğitim, Kişilik Eğitimi” Ankara: Eğitim ve Bilim dergisi Sayı: 49 (40-41)
(1988) Bir Ömrün Öyküsü 2 Köy Enstitüleri ve Sonrası Ankara: Öğretmen Yay.

Makal, Mahmut (1993) “Köy Enstitülü Bir Ozan Osman Bolulu” abece dergisi Nisan 1993 Sayı: 80 (12-15)

Tonguç, İsmail Hakkı (1999) Mektuplarla Köy Enstitüsü Yılları (1936-1946) (Haz. Engin Tonguç) 3. Baskı Ankara: Güldikeni Yay.

Yılmaz, Ali (1993) “Çifteler Köy Enstitüsü’ndeki Öğrencilik Yıllarımdan iki Anı” Ankara: Çağdaş Türk Dili dergisi Nisan 1993 Sayı: 62 (42-44)